رسانه های اجتماعی و دین

نقش رسانه ­های اجتماعی در دین: دیالوگ یا مکالمه

  ارائه دهنده: زینب شجاعیان                                

انسان موجودی اجتماعی است و فرهنگ از طریق الزامات و مکانیسم ویژه­ی خود،اخلاقیات انسانی را می­سازد، موجب نفوذ و رسوخ قوانین اجتماعی به ذهن انسان می­شود و حتی در بعضی موارد آن­ها را تبدیل به ناخودآگاه انسان می­کند. به این شیوه، انسان استاندارد در هر جامعه و تمدنی تولید شده، معیارهای اخلاقی و معیار ارزش گذاری خوب و بد تعریف شده، و نهایتا با قدرت در جامعه و ذهنیت افراد محقق می­شود.

فرهنگ نیز به نوبه­ی خود توسط منابعی مدیریت می­شود. منابع و ذخایر فرهنگی به ویژه دین، به تولید و بازتولید فرهنگ می­پردازند. اما در ارتباط با دین، تغییر فرایند ارزش­گذاری و تبدیل دین به فرهنگ در جوامع جز از طریق تبلیغات و رسانه امکان­پذیر نیست. متعاقبا، نوعی قیاس ارسطویی در ارتباط بین فرهنگ، رسانه­ی جدید و دین مطرح می­شود:

1. دین از طریق آگهی تبلیغاتی و رسانه به فرهنگ جوامع ورود پیدا می­کند.

2. رسانه­ها بی­طرف نیستند و تقاضاها و ماهیت خاص خود را دارند. بنابراین، فرایند انتقال دین  دین به جامعه را براساس درخواست ماهوی رسانه و تاثیر آن مدیریت می­کنند.

3. به همین دلیل، آگاهی یا ناآگاهی از رسانه­ها و دین ممکن است موجب شکل­گیری رسانه ای مذهبی یا مذهبی رسانه­ای شود.

ماهیت رسانه بر روش و کیفیت دین در فرهنگ تاثیر می­گذارد. فرضیه تبلیغات دینی این است که کالاهای فرهنگی در بازار فرهنگی به مشتری عرضه می­شود و منطق بازار براساس آزادی کالاهای فرهنگی، دسترسی به کالاها از یک طرف و توانایی انتخاب آزاد توسط افراد از طرف دیگر است. بر همین اساس، ما در مورد رابطه­ی دین و رسانه در دو الگوی سنتی و جدید بحث می­کنیم چرا که با توجه به فلسفه­ی تبلیغات، رابطه­ی معناداری بین آگهی تبلیغاتی دینی و رسانه­های تبلیغاتی وجود دارد.

توجه به ماهیت رسانه­های جدید برای تبلیغات دینی مورد بررسی قرار گرفته و ایده­های موافق و مخالف شکل گرفته­اند. دو رویکرد عمده را می­توان در اینجا در نظر گرفت؛ ملاحظات تاریخی و تاریخ ظهور رسانه­ها.

دیدگاه اول مربوط به غلبه بر الزامات رسانه­های مدرن و به اصطلاح ظهور "مذهب رسانه" است و در واقع، این یک نگاه منفی به مساله است. این دیدگاه به تعارض میان رسانه و دین معتقد است و اینکه دین موضوعی سنتی است و به گسترش دانش می­پردازد و باید برخوردی مشابه سایر موضوعات سنتی با آن داشت. اما رسانه­های مفهومی مدرن عملکردهای بسیار جدید و ناسازگاری هایی با دین دارد. از این منظر، رسانه نیز همچون مذهب به گسترش دانش می­پردازد و روابط انسانی را با محیط شکل می­دهد. بنابراین در رویکرد اول، رسانه در یک دنیای جدید مخالف دین و مذهب است و سعی می­کند جایگزین آن شود. دیدگاه دوم معتقد به ضرورت وجود رسانه­های مذهبی و امکان مذهبی بودن با استفاده از رسانه است و باور دارد که رابطه­ی نزدیکی بین رسانه و دین وجود دارد و رسانه در تثبیت تقوا و پارسایی در دوره­های مختلف و براساس تحقیقات متعدد موثر بوده است و رابطه­ی بین آن­ها به زمان­های خیلی دور برمی­گردد؛ زمانی که اولین حکایت­های اخلاقی و سنگ نوشته­ها پدیدار شدند. براساس این رویکرد، دین راه خود را در رسانه­های جدید دنبال می­کند و برای توسعه­ی فناوری­های جدید نیازی به تضعیف و یا تهدید دین نیست، اما باید دین نیز شانس حضور داشته باشد.

هرچند بسیاری می­گویند که نیازی نیست رسانه دین را پوشش دهد و این جنبه­ی مهمی از زندگی اجتماعی نیست، این باور بی­اساس است. برای گزارش دادن در مورد مذهب و دین نیازی مبرم وجود دارد. دین یکی از بنیادین­ترین راه­ها است که مردم از آن طریق خود را ابراز می­کنند و غالبا دین هسته­ی مرکزی نظام اعتقادی آن­هاست.

با وجود اینکه  وب سایت­ها به افراد اجازه­ی ورود به یک شبکه­ی دینی گسترده­تری را می­دهد اما ممکن است گروه­های مذهبی محلی را تضعیف کند. تعارض اینترنتی بین طرفداران فرقه­های مذهبی و هک کردن سایت­های بزرگ دو فرقه یکی از جنبه­های تعارض قدیمی در نقشی جدید است. این پدیده­های غیر عادی در کنار کاهش ارتباطات چهره به چهره­ی اجتماعی عاملی است که رهبران دینی معتقد به رویکرد دوم را نسبت به ضرورت مدیریت رسانه­های جدید همچون مدیریت تبلیغات سنتی، آگاه می­سازد .

برخی از رهبران دینی روز به روز از ایمان آوردن به فیس بوک ابراز نگرانی می­کنند. آن­ها نگران­اند که دین و معنویت به بیت­ها و پیام­های فوری تقلیل یافته است و چیزی شبیه حس واقعی جمع بودن و جنبه­های تجربی آداب دینی که بسیار اهمیت دارد در حال از دست رفتن است. آن­ها معتقدند رسانه­های اجتماعی ابزاری موثر برای جذب پیروان جدید و حفظ ارتباط آن­ها در همه زمان­ها است.

اما به گفته­ی نویسنده، رابطه­ی بین دین و رسانه نه طبق رویکرد اول غیر ممکن است و نه طبق رویکرد دوم قابل مدیریت. چرا که اطلاعات در زمان حال از مرزهای کنترل و ابزار مدیریت فراتر رفته است. مسلما، دین در رسانه­های مدرن شبیه ماده­ای سیال است که از غربال­های فرهنگی زیادی عبور می­کند و متوقف کردن آن با ایجاد محدودیت­ها فقط منجر به تغییر سرعت آن می­شود نه ماهیت آن.

امروزه در پس رسانه­های تعاملی و شبکه­های اجتماعی در راس، جریانی از ارتباطات دینی شکل گرفته و دلیل عمده­ی شکل­گیری آن عدم اعتماد به قدرت­های رسانه­ای است. فعال­ترین مخاطبان که امروزه جستجوگران اطلاعات نامیده می­شوند ارتباطات شخصی را برای رسیدن به جواب سوالاتشان ترجیح می­دهند.

اصطلاح رسانه­های اجتماعی اشاره به استفاده از فناوری­های سایت محور و قابل حمل برای تبدیل ارتباطات به گفتگویی تعاملی اشاره دارد. سایت­های جدید هر روز در فضای سایبر ظاهر می­شوند و اپلیکیشن­های جدید که در راه هستند باید در طرح کلی گروه­بندی­ها در نظر گرفته شوند. برای ایجاد طرح کلی دسته­بندی­ها و برای انجام این کار به شیوه­ای نظام­مند ما به تئوری­هایی که در حوزه­ی تحقیقات رسانه­ای (حضور اجتماعی و غنای رسانه) و فرایندهای اجتماعی (ارائه­ی خود، افشای خود) تکیه می­کنیم که دو عنصر کلیدی رسانه­های اجتماعی هستند. در مورد اجزای مربوط به رسانه در رسانه­های اجتماعی، نظریه حضور اجتماعی (Short, William, & Christie, 1979) می­گویند رسانه­ها در میزان حضور اجتماعی که از طریق آن­ها امکان دارد در ارتباط میان دو طرف بروز پیدا کند با همدیگر تفاوت دارند. این محققان حضور اجتماعی را تماس شنیداری، دیداری و فیزیکی قابل دستیابی تعریف می­کنند.

حضور اجتماعی متاثر از صمیمیت (ارتباط شخصی در مقابل ارتباط با واسطه) و فوریت رسانه (ناهمزمان در مقابل هم­زمان) است و دور از انتظار نیست که حضور اجتماعی در ارتباط با واسطه (مثلا مکالمه تلفنی) تا شخصی (مثلا بحث چهره به چهره) و در ارتباط غیر هم­زمان (مثلا ایمیل) تا هم­زمان (مثلا چت زنده) کمتر و پایین­تر است.

هرچه حضور اجتماعی بالاتر باشد تاثیری که طرفین ارتباط روی رفتار یکدیگر دارند نیز بیشتر می­شود. بنابراین، در یک طیف حضور اجتماعی، ابزار چهره به چهره بیشترین میزان حضور اجتماعی را دارد و ارتباط نوشتاری و متن محور کم­ترین میزان حضور اجتماعی را دارد.

نظریه توانگری رسانه­ها (Daft & Lengel, 1986) بر اساس این فرضیه است که هدف هر ارتباطی از بین بردن عدم شفافیت و کاهش عدم اطمینان است. این نظریه می­گوید که رسانه­ها براساس میزان توانگری که دارند با یکدیگر تفاوت دارند، یعنی به میزان اطلاعاتی که در یک فاصله­ی زمانی انتقال می­دهند و بنابراین برخی رسانه­ها از برخی دیگر در حل ابهام و به اطمینان رساندن موثرتر هستند. با به­کارگیری این نظریه­ها در زمینه رسانه­های اجتماعی، ما فرض می­کنیم که یک دسته بندی اولیه را می­توان براساس نظریه­های توانگری رسانه و میزان حضور اجتماعی ارائه کرد.

با توجه به بعد اجتماعی رسانه­های اجتماعی، مفهوم "ارائه­ی خود" می­گوید که در هر نوع تعامل اجتماعی، افراد تمایل دارند تاثیری که دیگران از ایشان می­پذیرند را کنترل کنند (Goffman, 1959). از یک طرف، این کار با هدف تاثیرگذاری بر دیگران برای کسب پاداش صورت می­گیرد (مثلا تاثیر مثبتی بر خانواده­ی همسر آینده گذاشتن) و از طرف دیگر، این کار متاثر از میل به ساختن تصوری است که همگام با هویت شخصی فرد است (مثلا پوشیدن یک لباس مد روز برای جوان و به­روز به نظر رسیدن). هدف اصلی افراد از ایجاد یک وبلاگ شخصی، به عنوان مثال، میل به ارائه خودشان در فضای سایبر است (Schau & Gilly, 2003).

تاریخچه­ی گفتگوهای بین ادیانی به قدمت خود ادیان است. تاریخ مثال­های متعددی از توافق­ها و گفتگوهای بین ادیانی در طول سالیان را ضبط کرده است. با وابستگی فزاینده­ی کشورها به یکدیگر در نتیجه­ی جهانی شدن، گسترش مهاجرت موجب تعاملات و اصطکاک بیشتر بین فرهنگ­های مختلف و ادیان مختلف شد. در نتیجه دولت­های بین­المللی نیاز به درک حساسیت­های دینی را به عنوان راهی برای حفظ روابط بین­المللی با کشورهای دیگر دریافتند. گفتگوی بین ادیان فقط موجب تشدید و تقویت اعتقادات خودمان نمی­شود بلکه می­توان سایر مذاهب را مشاهده کرد و مذهب دیگری را درک کرد و مورد احترام قرار داد.

هدف اصلی مکالمه فقط تبادل نظرات است که می­تواند دانشی جدید در مورد یکدیگر را موجب شود و غیررسمی است. برعکس مکالمه، گفتگو بین دو گروه یا دو کشوری اتفاق می­افتد که آماده­ی صحبت در مورد موضوع مشخصی هستند. هر چند نمی­توانیم بگوییم که به نتیجه­ی مشابهی می­رسند و یا حتی نظر طرف مقابل را تایید می­کنند، اما می­دانیم که هدف اصلی آن­ها حل مشکلی و یا پایان دادن به اختلافی است. هم­چنین، می­دانیم که طرفین در دیالوگ اطلاعات کافی در مورد طرف مقابل دارند. (باید اشاره کرد که در هر دوی مکالمه و گفت و گو، طرفین در سطح ارتباطاتی مشابهی هستند و بین آن­ها و خطبه که ارتباطی یک سویه است تفاوت وجود دارد).

آنچه در رسانه­های اجتماعی رخ می­دهد و مشارکت در آن بالاست از جنس مکالمه و در سطحی پایین­تر از دیالوگ است. البته این بدان معنا نیست که دانش مشارکت کنندگان در رسانه­ها کافی نیست، اما تفاوت عمده مربوط به هدف تعامل است. در واقع، آنچه توجه افراد را جلب می­کند تا در بحث­های مربوط به مسائل دینی در رسانه­ها شرکت کنند، معرفی کردن خودشان به دیگران است و کسب اطلاعات بیشتر و دیدگاهی وسیع­تر به ادیان دیگران است.

دکتر محمد جواد لاریجانی،دین برگرفته از فرهنگ را عامل دور شدن از ریشه­های یکسان می­داند و می­گوید: من گروه­های زیادی از مردم را می­بینم که ناخودآگاه دینشان فرهنگی است. او دو راه حل برای این مشکل ارائه می­کند: راه اول پذیرفتن دین فرهنگی فعلی است و ادامه دادن تا پایان راه. راه دوم جستجوی فرقه­های مختلف برای رسیدن به دین حقیقی و به دور از ظواهر فرهنگی است. اما به گفته­ی او روش اول نه تنها راحت نیست بلکه نوعی دروغ گفتن به خود است و برای همین باید به دنبال دین حقیقی و مطابق با ویژگی­های درونی انسانی گشت. در توضیح ویژگی­های راه حل دوم، او معتقد است رسیدن به مفاهیم اساسی و به اشتراک گذاشتن این مفاهیم در گفتگوی بین ادیان امکان­پذیر است. بنابراین، مکالمات بین ادیانی در همه سطوح قابل ملاحظه­اند. هدف از مکالمه کسب آگاهی و شناخت است یا رسیدن به مشترکات و صلح جهانی که پایه­ی گفتگو را شکل می­دهد.

هر چند جریانات دینی تاثیری بر شکل­گیری گفتگوهای بین ادیانی در رسانه­های اجتماعی نداشته است، اما مثل سایر مواردی که اساسا برای چنین مکالماتی طراحی شده است، کنترل و مصادره­ی آن­ها غیرممکن است. با وجود اینکه عدم توافق بهانه­ی اصلی گفتگوهای بیت ادیان و در مکالمات رسانه­های اجتماعی است، هر کجا بحث در مورد اعتقادات منجر به مخالفت می­شود ما شاهد قطع شدن ارتباطات هستیم. به این دلیل، در این ارتباطات، هدف تغییر دیدگاه­ها و اعتقادات نیست بلکه از یک طرف، به نوعی تعریف ما از خودمان است و از طرف دیگر، آگاهی بیشتر از طرف مقابل است.

اگر معانی مشترک برای طرفین ارتباطات مثل هر رابطه­ای وجود نداشته باشند این روند ادامه پیدا نمی­کند. اگرچه، نمی­توان منکر عدم وجود رابطه­ای بین رسانه­ها و سایر رسانه­های اجتماعی که معطوف به دین بوده و برای جواب دادن به مشکلات  دینی طراحی شده­اند، باشیم. کاربرد رسانه­ها عموما دوسویه است. این یعنی فرد گاها ناگزیر برای یافتن جواب سوال­هایی که در رسانه­های اجتماعی غیر-دینی از او ­پرسیده می­شود به وب­سایت­های دینی مراجعه می­کند.

بنابراین، روشن است که ارتباطات دینی نه تنها وفاداری فرد را به دین کاهش نمی­دهد بلکه نوعی آگاهی دینی را به وجود می­آورد و زمینه را فراهم می­کند برای رسیدن به آنچه دکتر لاریجانی دین حقیقی و غیرفرهنگی می­نامد از طریق پرسیدن سوالاتی که قبلا با آن­ها مواجه نشده بود و سعی می­کند به یک جواب منطقی به آن­ها برسد.