بازنمایی زنان مسلمان

Covering Muslim women:
 Semantic macrostructures in BBC News

ارائه دهنده: صبورا سمنانیان

خلاصه

باوجود اینکه پژوهش­های بسیاری در مورد اسلام و مسلمانان صورت گرفته است، اما بخش بسیار اندکی از آن به زنان مسلمان اختصاص داده شده است. زنان مسلمان؛ گروهی اجتماعی که بسیار از آن­ها در مباحث مختلف یاد می­شود و سزاوار توجه بیشتر هستند. هدف این مقاله بررسی چگونگی بازنمایی زنان مسلمان در متون وبسایت خبری بی­بی­سی، با تمرکز بر 3269 مطلب در این وبسایت است. روش تحقیق این پژوهش روش­هایی تحلیلی از تاریخی-گفتمانی و اجتماعی-شناختی گرفته تا تحلیل گفتمان انتقادی خواهد بود و یکی از مسائل مورد تمرکز، بازنمایی حجاب زنان مسلمان است.

 

پژوهشی که مقاله­ی پیش رو به آن می­پردازد بخشی از یک پروژه­ی دکتری است که در آن با به­کارگیری تکنیک­های زبان­شناسی (مثل توجه به کلمات کلیدی و نظم و ترتیب) و تکمیل آن با رویکردهای گوناگونی از تحلیل گفتمان انتقادی، به بررسی طرقی که زنان مسلمان در دو منبع خبری آنلاین بازنمایی می­شوند پرداخته است. این دو منبع بی­بی­سی و عرب­نیوز هستند. بنا به هدف مقاله، بحث به کلیدواژه­هایی در بی بی سی محدود می­شود تا به پاسخ پرسش­های زیر برسیم:

1.       ساختارهای کلانی که گرایش دارند در ارتباط با زنان مسلمان باشند کدام­اند؟

2.      راهبردهای استدلالی­ای که در بازنمایی حجاب دخیل­اند کدام­اند و چگونه این راهبردها بر زنان مسلمان اثر می­گذارند؟

این پژوهش بنابر دو انگیزه کلید خورد. نخست، وب­سایت خبری بی بی سی تبدیل به یکی از پرخواننده­ترین و تأثیرگذارترین منابع خبری در جهان شده است. با این وجود، تا به زمان نگارش این مقاله هیچ مطالعه­ای در مقیاس بزرگ برای بررسی زبان وب­سایت در هیچ موضوع مشخصی انجام نشده است، مطمئناً دست کم از خلال پارادایم تحلیل گفتمان صورت نگرفته است. دوم، با وجود اینکه توجه فزاینده­ای به اسلام و مسلمانان در رسانه­ها شکل گرفته است، اما کارهای اندکی در رابطه با متونی که مربوط به زنان مسلمان، که به طرز شگرفی در اخبار مرتبط با اسلام دارای جایگاه و تصویری بحث­برانگیز و جدلی هستند، صورت گرفته است.
با این وجود مواجه­ی انتقادی با متونی که ممکن است - ولو سهواً- باعث تداوم تفکرات کلیشه­ای و قالبی و تعصبات بعدی شود نباید باعث شود از نیاز واقعی به دفاع از حقوق مذکور کاسته شود.

چرا زنان مسلمان؟

تحلیل گفتمان انتقادی اغلب با شناسایی یک مشکل اجتماعی که دارای بُعدی استدلالی و برهانی است آغاز می­شود. مسأله­ی اجتماعیِ این پژوهش این است که به نظر می­رسد حجم عظیمی از گزارش­های رسانه­های غربی درباره­ی زنان مسلمان تفکرات قالبی را تقویت کند. مطالعات رسانه­ای سابق گزارش می­داد که گرایشی وجود دارد که زنان مسلمان را مورد ظلم و منفعل نشان دهد. این مطلعات هم­چنین یافتند که تمرکزی روی مسأله­ی حجاب وجود دارد که آن را در ارتباط با فشار و ظلم و عقب­ماندگی، و اخیراً تروریسم، نشان دهند. تحلیلی که اخیراً (سال 2013) در مورد مطبوعات بریتانیایی انجام شد این طور یافت که مردان نهمین جایگاه و زنان چهارمین جایگاه را در میزان تکرار و توجه در گزارش­ها داشتند، که این رقم مرکزیت زنان مسلمان را به عنوان یک ساختار کلان معنایی در گفتمان کنونی رسانه­ها درباره­ی اسلام و مسلمانان نشان می­دهد. این مطالعه هم­چنین با توجه به شیوع نوعی نگاه منفی که در مورد حجاب شکل گرفته است، به تمرکز بر شیوه­ی لباس پوشیدن زنان مسلمان گرایشی دارد.

 

مقاله در ادامه تلاش دارد به این سؤالات در مورد زنان مسلمان پاسخ دهد؛ کلیشه­هایی که در مورد زنان مسلمان وجود دارد، در غرب و میان غیرمسلمانان تا چه اندازه گسترش یافته است؟ غالب مسلمانان در مورد این کلیشه­ها چه طور فکر می­کنند؟

بنابر نظرسنجی­ها و مطالعاتی که در این مقاله به آن­ها اشاره می­شود، می­توان گفت کج فهمی­ها و پیامدهای بدرفتاری با زنان مسلمان در جوامع غربی تبدیل به یک مسأله­ی اجتماعی جدی شده است که این مقاله درصدد است با تمرکز بر نگاهی انتقادی که به گفتمان اخبار دارد، به آن بپردازد.

سازمان­های رسانه­ای بی ارتباط به ابعاد دیگر قدرت اقتصادی و قدرت سیاسی در جامعه نیستند و نقش آن­ها در برقراری هنجارهایی برای گروه­های اجتماعی خاص، نقشی بسیار حساس و حیاتی است.

یافته­های این مقاله نشان می­دهد که پوشش خبری زنان مسلمان از نظر جغرافیایی دارای تناسب نیست؛ 53% گزارش­های بی بی سی در مورد تنها 7 کشور از 48 کشور با اکثریت مسلمان بوده است. جنگ و جرم به وضوح ساختار معنایی اصلی­ای بودند که زنان مسلمان معمولاً نقش قربانیِ منفعل را در آن ایفا می­کردند. حجاب یکی دیگر از ساختارهای معنایی­ای بود که همراه گزارش در مورد زنان مسلمان همواره به آن اشاره شده بود. در بحث از راهبردهای ارجاعی، روزنامه­نگاران معمولاً در تشخیص نوع حجاب دچار مشکل بودند.
ساختار کلان غالب در مورد حجاب در گزارش­های خبری اینطور بود که حجاب به زنان تحمیل شده است. این نگاه معمولاً با این دریافت همراه می­شود که زنان مسلمان منفعل هستند و ناتوانند از اینکه به بهبود شرایط خودشان کمکی کنند. هم چنین به حمایت دیگرانی که قادرند آگاهی آنان را بالا ببرند یا کمک کنند تا بر شرایط دشوارشان فائق آیند، نیازمندند. البته گاهی اینطور بیان شده است که زنان مسلمان به انتخاب خودشان حجاب بر سر می­کنند، اما این گزاره با یکی یا بیشتر از توضیحات زیر همراه می­شده­است:

آن­ها از آگاهی کذب رنج می­برند.
از اینکه با جامعه­ی غرب یکپارچه شوند سرباز می­زنند.
نیاز ارتباطی دیگران را نادیده می­گیرند
به روندهای امنیتی که جهت جلوگیری از تروریسم و ارتکاب جرم طراحی شده است آسیب می­زنند.
ارزش­های بنیادگرایانه را تقویت می­کنند
باعث بروز خشونت می­شوند
به طرز دست و پابسته­ای مطیع خواسته­های دینشان می­شوند.
در بسیاری از مقاله­های بی بی سی الگویی برای اشاره به حجاب در زمانی که موضوع ارتباطی با آن ندارد وجود ندارد، در واقع به نظر می­رسد حجاب به عنوان شاخصی عمل می­کند که تصویر گروه­های سیاسی را بهتر ترسیم می­کند یا محتوای مقاله را در چارچوب "افراطی بودن" تنظیم می­کند.
آگاهی از یافته­های کمی و کیفی این مقاله به خوانندگان کمک می­کند تا با نگاهی انتقادی تر به ساختارهای کلان کلیشه­ای برای بازنمایی زنان مسلمان در گفتمان خبری توجه کنند.