معرفی مقاله مذاکره اسلام و سینما
«مذاکره اسلام و سینما؛ یک بحث
تئوریک پیرامون فیلم های اسلامی اندونزیایی»
ارائه دهنده: محمدحسین آشنا
دریافت فایل مقالهبا ظهور تکنولوژی های جدید، ورود همه جانبه آن به عرصه های عمومی و خصوصی زندگی افراد و تأثیرگذاری بر بنیادی ترین لایه های باور و عقاید انسان ها، این پدیده تبدیل به مسئله ای برجسته برای تمام ادیان و نهادهای دینی شد. نحوه برخورد با این عناصر نوظهور، چگونگی جذب و یا دفع آن ها،همواره از مهمترین دغدغه های معاصر متفکران دینی بوده است. دین اسلام نیز از این قاعده مستثنی نبوده و نیست. مراجع و متفکران اسلامی دهه هاست که به دنبال پاسخی متقن برای این معادله هستند که در یک سر آن دینی توحیدی با همه اقتضائات خود بوده و در سر دیگرش پدیده ای مجهول و علی الظاهر بی هویت، اما به شدت قدرتمند و تأثیرگذار قرار دارد.
مقاله ای که در این یادداشت به طور خلاصه به آن خواهیم پرداخت، تلاش می کند تا در بستری تحقیقی، برخورد دین اسلام با سینما که یکی از مظاهر قدرتمند و متأخر تکنولوژیک است را مورد کند و کاو قرار دهد. به این منظور نویسنده مقاله با بررسی متون سینمایی اسلامی، نحوه برخورد و به اصطلاح مذاکره اسلام با سینما را در کانون توجه قرار داده است. با توجه به تحصیل نویسنده مقاله در دانشگاه اندونزی، وی به جهت سهولت کار و دسترسی بیشتر به منابع لازم، این کشور را به عنوان میدان تحقیق خود برگزیده است. بنا به نظر نویسنده، سینمای اندونزی در پنج سال اخیر شاهد رونقی چشمگیر در تمرکز بر مضامین اسلامی بوده است؛ به این صورت که در بسیاری از فیلم ها، نمادها، الگوها، مناسک و ارزش های اسلامی با نیات گوناگون به تصویر کشیده شده اند. در این جا منظور از نیات گوناگون این است که هدف تمامی این آثار سینمایی، لزوما تبلیغات مثبت درباره اسلام نبوده و گاهی استفاده از این مضامین و نمادها، به جهت انتقاد و یا تخریب آن بوده است. همچنین باید به این نکته نیز اشاره کرد که ظهور و بروز این مضامین، محدود به سینما نبوده و طبق گفته نویسنده، سایر رسانه های جمعی اعم از تلویزیون و اینترنت نیز از این قافله عقب نمانده اند. امروزه بسیاری از مسلمانانی که در گذشته لذت حضور در سینما را به خاطر محدودیت های دینی بر خود منع کرده بودند، این فرصت را یافته اند تا با فراغ بال به عنوان عضوی از این آیین، تجربه عمل به مناسک دسته جمعی سینمایی را به دست آورند. با این وجود هنوز گروه هایی افراطی در اندونزی و سایر کشورهای مسلمان حضور دارند که قویا خواستار برخورد سلبی مراجع بالادستی با مروجان این رویداد هستند.
از آن جا که تکنولوژی سینمایی از آن اسلام نبوده و پدیده ای وارداتی محسوب می شود، می توان کیفیت رابطه اسلام با این پدیده را به عنوان مسئله ای بسیار حائز اهمیت و قابل توجه بررسی کرد. این روابط از سطح تبلیغات تجاری و امثالهم فراتر رفته و باید به صورت جدی تر مورد مطالعه قرار گیرد. نویسنده این مقاله با اشاره به این نکته، اضافه می کند که با توجه به این که در مراحل اول تحقیق خود حول این موضوع به سر می برد، توان پاسخگویی به تمامی سؤالات موجود در این زمینه را ندارد. به همین دلیل تلاش می کند تا در این مقاله به عنوان یک طرح مقدماتی، به سؤالاتی بنیادین پاسخ دهد. سؤالاتی از این قبیل که فیلم اسلامی پیست و تمایز آن با نمونه غیر اسلامی اش چیست؟ اصولا با چه معیارهایی می توان فیلم اسلامی را از غیر آن تشخیص داد؟ و اینکه یک اثر هنری اسلامی برای جامعه اسلامی حائز چه معنایی است؟
نویسنده برای پاسخ به این سؤالات بر روی مفاهیمی مانند مدرنیته اسلامی، امت اسلام و جماعت اسلامی[1] تمرکز کرده و به شرح و بسط آن ها می پردازد. پیش از آن نیز وی تعریفی از فیلم اسلامی ارائه کرده و همچنین نوع نگاهی که به این سینما در کشور اندونزی وجود دارد را تشریح می کند. از منظر نگارنده مقاله، تعاریف گوناگونی درباره فیلم اسلامی وجود داشته و دارد، اما این به معنای آن نیست که نمی توان به طور مشخص از معیارهایی سخن به میان آورد که باعث می شوند چنین برچسبی را برای یک فیلم مناسب دانسته و برای فیلمی دیگر، نه. در سال های اخیر، تعاریفی که از فیلم اسلامی ارائه شده بسیار گسترده تر و متنوع تر از نمونه های قدیمی خود بوده اند. در دهه های چهل و پنجاه وقتی از فیلمی اسلامی سخن می گفتیم، منظور ما فیلمی بود که سویه های ایدئولوژیک در آن با صراحت کامل عنوان می شد و فیلم بیشتر شبیه یک مانیفست اسلامی بود؛ اما امروزه با گسترش سطح تفکرات و بسط ایده ها درباره این سینما، اصطلاحات و عبارات جدیدی نیز وارد ادبیات این بحث شده اند و سینمای اسلامی عملا جنبه ها و ابعاد گوناگونی به خود گرفته است.
پس از انجام تعریف مبنایی، مقاله به سراغ مسئله اصلی خود رفته و تلاش می کند تا این نکته را روشن کند که فیلم های اسلامی اندونزی نتیجه برخورد و مذاکره مسلمانان با مسائل دینی، سیاسی، اقتصادی، اخلاقی و فرهنگی ای است که با مراحل مختلف تولید، توزیع و مصرف این فیلم ها گره خورده و ترکیب شده اند. نویسنده اظهار می کند که با در نظر گرفتن این فرایند، فیلم های اسلامی عاری از ارزش نبوده و نیستند. این فیلم ها را نمی توان به راحتی درون یک نظام ارزشی جای داد و در مورد آن قضاوت کرد؛ بلکه می بایست آن ها را درون نظام های ارزشی چندگانه که بیشتر مرتبط با هنر، کالا و از سوی دیگر مسائل هویتی هستند بررسی کرد. علاوه بر این ارتباط میان فیلم های مذکور و این نظام ها را نیز نباید به هیچ وجه امری ثابت و لایتغیر تلقی کرد. در بسیاری از جوامع، منطق ارزش کالایی از اهمیت بالایی برخوردار بوده و در جوامع دیگر، نظام های ارزشی سیاسی، مذهبی و یا فرهنگی بوده اند که مورد توجه بیشتری قرار گرفته اند. بنابراین لازم است که برای فهم منطق سینمایی اسلام، نگاهی جامع، دقیق و همه جانبه به این نظام های ارزشی در دستور کار قرار گیرد.
